Hiërogliefen lezen - de eerste stappen

Laatste aanpassing: 13-oct-1995.

[Vorig] [Volgend] [Op] [Top]

Les 1
De egyptische taal en zijn schrift

De Egyptische taal

Het Egyptisch behoort tot een groep van talen in Afrika en het Nabije Oosten, die voldoende overeenkomsten in grammatica en woordenschat vertonen om een gemeenschappelijke taalkundige voorouder waarschijnlijk te maken. Men spreekt in dit verband van de Afro-Aziatische of Hamito-Semitische talengroep. Deze groep bestond uit zes takken, waarvan het Oud-Egyptisch er een was. De andere talen uit deze groep zijn het Semitisch, de Berbertalen, het Tsjadisch, het Koesjitisch en het Omotisch. Enkel het Egyptisch en het Semitisch hebben een uitgebreide schriftelijke traditie.

In zijn tijd was het Egyptisch uiteraard een levende taal, die dan ook in de loop der eeuwen voortdurend evolueerde. Volgens het huidige onderzoek kunnen we vijf stadia in de evolutie van de taal onderscheiden:

het Oud-Egyptisch
Dit is de taal die we kennen uit de inscripties van het Oude Rijk, de periode van de Egyptische geschiedenis waaruit de eerste doorlopende teksten stammen (ca. 2700-2200 v.Chr.).
het Middel-Egyptisch
Dit is de taal, zoals hij gebruikt werd in de Eerste Tussenperiode en het Middenrijk (ca. 2200-1800 v.Chr.). Het Middel-Egyptisch wordt algemeen beschouwd als de klassieke fase van de taal, die in literaire, religieuze en monumentale inscripties in gebruik blijft tot in de Grieks-Romeinse tijd. Het is deze taal-faze die in onze cursus aan bod komt.
het Nieuw-Egyptisch
Tijdens het Nieuwe Rijk evolueerde de gesproken taal verder, terwijl het Middel-Egyptisch als geschreven taal in gebruik bleef. Vanaf Echnaton (de Amarna-periode) wordt echter gebroken met deze traditie, en zullen teksten geschreven worden in het Nieuw-Egyptisch (ca. 1580-700 v.Chr.). Een uitzondering hierop zijn de religieuze teksten, die verder in het klassieke Middel-Egyptisch werden geschreven.
het Demotisch
Deze taal is een voortzetting van het Nieuw-Egyptisch, aangetoond vanaf het begin van het Late Tijdperk tot diep in de Romeinse periode (ca. 700 v.Chr. - 5de eeuw n.Chr.). In deze versie van de taal is er al een tendens om de woorden alfabetisch te schrijven, nl. door gebruik te maken van tekens die de waarde hebben van 1 medeklinker.
het Koptisch
Dit is de laatste fase van de Egyptische taal, die vanaf de 3de eeuw n.Chr. in gebruik komt. Het Koptische schrift bestaat uit de 24 letters van het Griekse alfabet en wordt aangevuld met 6 tekens uit het Demotisch om Egyptische klanken aan te duiden die in het Grieks niet voorkomen. Deze versie is vooral voor onderzoekers interessant, omdat hier ook klinkers worden neergeschreven. Oudere versies van de taal schrijven enkel een medeklinkerskelet (vgl. het Arabisch). Het Koptisch wordt na de 10de eeuw n.Chr. verdrongen door het Arabisch.

Het hiërogliefenschrift

Het hiërogliefenschrift is een beeldschrift en tevens de oudste schrijfwijze van de Egyptenaren. Het is dit schrift waarmee de oud-Egyptische beschaving het meest wordt geïdentificeerd. Het picturale karakter van de hiërogliefen wil echter niet zeggen dat het hier om een primitief soort beeldschrift zou gaan. Integendeel, het gaat hier om een volledig ontwikkeld schriftsysteem, waarmee dezelfde ingewikkelde taalkundige informatie kan worden overgebracht als met ons eigen alfabet.

De vroegste hiërogliefen vinden we terug in de pre-dynastische periode, in de vorm van korte verklarende teksten op stenen voorwerpen en aardewerk. De laatst dateerbare inscriptie in dit schrift vinden we terug op de tempel van Philae in 394 v.Chr.

Het schrift zelf is in de loop der tijden geëvolueerd. Naarmate de geschiedenis vordert, werden er steeds nieuwe hiërogliefen bij gecreëerd. Zo evolueert het aantal hiërogliefen van ongeveer 700 in het Oude Rijk tot meer dan 6000 in de Ptolemaïsche periode.

Aspecten van het schrift

De oriëntatie van de tekens

Het hiërogliefenschrift is erg wendbaar, en kon zowel in regels (horizontaal) als in kolommen (vertikaal) worden geschreven. Tevens kan de richting van de tekens wijzigen, m.a.w. er wordt zowel van links-naar-rechts als omgekeerd geschreven.

Om de schrijfrichting en het begin van de tekst te vinden, gelden er enkele eenvoudige regels:

In principe schreef men niet van onder naar boven. Het kan echter wel gebeuren dat een teken onder een ander wordt geschreven, hoewel het er eigenlijk boven hoort te staan. Dit gebeurt dan om estetische redenen, om een mooie vlakvulling te verkrijgen.
Om de schrijfrichting te bepalen, kijk je best naar de tekens met een duidelijk herkenbare voor- en achterkant (bv. menselijke en dierlijke figuren). Deze tekens kijken steeds naar het begin van de tekst. Je leest de tekst dan tegen deze tekens in.
Indien de tekst een legende is bij een afbeelding (bv. in muurschilderingen), dan kijkt de afgebeelde figuur naar het begin van zijn of haar tekst. De hiërogliefen zijn in dit geval in dezelfde richting georiënteerd als de figuur waar ze bijhoren.

In bovenstaande figuur hoort de tekst in kader A by Nefertiti, terwijl de tekst in kader B hoort bij Toth. Let op de oriëntatie van de hiërogliefen!

De onderlinge schikking van de tekens

Het uitzicht van de tekst is belangrijk als criterium voor de plaatsing van de schrifttekens t.o.v. elkaar. De Egyptenaren streefden ernaar om in de tekstruimte blanco-stukken zoveel mogelijk te vermijden (horror vacui). De tekstregels werden daarom in vierkanten opgedeeld, die zo goed mogelijk gevuld moesten worden. Het woord voor mooi werd daarom nooit geschreven zoals in (a) hieronder, maar wel zoals in (b) met een mooie vlakvulling.

De Egyptische tekens

De Egyptische schrifttekens kunnen opgedeeld worden in twee categorieën: tekens met een beeld-waarde (ideogrammen) en tekens met een klank-waarde (fonogrammen).

ideogrammen
Ideogrammen zijn beeldtekens die weergeven wat er voorgesteld wordt. Het zijn rechtstreekse voorbeelden van een object of een actie. Het kunnen echter ook meer symbolische voorstellingen zijn, bv. een scepter om macht aan te duiden. De bovenstaande hiërogliefen zijn duidelijke voorbeelden van ideogrammen. De tekens verbeelden de over te brengen betekenis:
- (a) gezicht
- (b) gaan, lopen
- (c) huis
- (d) eend
Ideogrammen kunnen voorwerpen en concrete begrippen weergeven. Ze zijn echter niet geschikt voor het communiceren van abstracte begrippen zoals zoon, houden van of groot. Om dergelijke begrippen weer te geven maakten de Egyptenaren gebruik van klanktekens (rebusprincipe: het te communiceren woord klinkt zoals het geschreven woord).
fonogrammen
Fonogrammen zijn schrifttekens die een klank voorstellen, losgekoppeld van hun voorstellingswijze. Het woord voor zoon is homofoon met, m.a.w. klinkt zoals, het woord voor eend. Voor beiden wordt dus het hiëroglief (d) gebruikt. Dit schriftteken wordt dus zowel als fonogram (zoon) en als ideogram (eend) gebruikt. Fonogrammen zijn derhalve tekens die geen ideografische waarde meer hebben, maar die bij gebruik slechts medeklinkers vertegenwoordigen.
Sommige tekens vertegenwoordigen 1 medeklinker, andere 2 of 3 medeklinkers. Klinkers werden in het Egyptische schrift niet genoteerd.

Om het opzoeken in woordenboeken en het uitspreken van Egyptische woorden gemakkelijker te maken, worden de hiërogliefische teksten omgezet naar ons letterschrift (transcriptie). Het ontbreken van klinkers maakt de uitspraak uiteraard moeilijk. Als oplossing worden volgende regels gebruikt:

sommige medeklinkers worden als klinkers gelezen
tussen andere medeklinkers wordt een e geplaatst

Op die manier bekomt men als het ware lettergrepen en uitspreekbare woorden. Nemen we als voorbeeld het woord voor mooi: de transcriptie van de hiërogliefen leidt tot nfr. Om de uitspraak te vergemakkelijken vullen we aan met e-klanken, en krijgen we nefer.

Uiteraard heeft onze uitspraak totaal geen overeenkomst met de originele uitspraak van het Egyptisch. Het gaat hier enkel om een conventie, om communicatie tussen hedendaagse Egypte-liefhebbers te vergemakkelijken.